नाका कामगार

विक्रोळी, कांजूरचा पॉश विभाग सोडला की अचानक एक कळकटलेला, जुनापुराणा भाग तुम्हांला दिसू लागतो. रस्त्यावर रिक्षांची, मोडक्‍या बेस्ट बसेसची गर्दी, पदपथांवर बसलेले फेरीवाले, त्यांच्या मराठी आरोळ्या, डोंगरांवरील चाळी, मधूनच दिसणाऱ्या उंच इमारती आणि काही कारखान्यांचे भग्न अवशेष असे वातावरण एकदम तुमच्या अंगावर येते. हे भांडुप. मुंबईचे शांघाय झाल्यानंतरही तिच्या पोटात अशी काही न पचलेल्या अन्नासारखी बेटं उरलीच. त्यातलेच हे एक. मुंबईचे एक उपनगर.
इकडे कांजूर, पुढे मुलुंडचा स्पेशल झोन यांमध्ये एलबीएस एक्‍स्प्रेस हायवेच्या एका बाजूला भांडुपचा पसारा मांडलेला आहे. या हायवेवरून मुलुंडच्या दिशेने थोडे पुढे गेले की भांडुप नाका लागतो. पूर्वी येथे प्लंबर, कार्पेंटर, रंगारी, कुली असे लोक बसत असत. (अधिक संदर्भासाठी पाहा ः मी पाहिलेले भांडुप - डॉ. अनुजा लेले, ऑक्‍सफर्ड युनि. प्रेस, किं. अ3000). त्यांना "नाका कामगार' असे म्हणत. निळू दामले सांगत होते, की मध्यंतरी आलेल्या आत्महत्येच्या साथीत त्यातील अनेक लोक नामशेष झाले. परंतु गेल्या काही वर्षात तेथे नव्याने नाका कामगार दिसू लागले आहेत.
निळू म्हणजे वेगळेच रसायन आहे. हा माणूस सारखा फिरत असतो. परवाच तो आठवी गल्ली, जुहू येथे जाऊन आला. आता त्याचे त्यावरच्या पुस्तकाचे लेखन सुरू आहे. तर मराठीतील काही पत्रकार व लेखक, त्यांना तिकिटाचे पैसे कोण देते, यावर संशोधनात्मक प्रबंध लिहित आहेत.
एका पदपथाकडे बोट करून दामले म्हणाले, ते तिथं उकीडवे बसलेले लोक आहेत ना ते हल्लीचे नाका कामगार.
तिथे अनेक लोक घोळक्‍याने बसलेले होते. काही जण गटागटाने टपरीवरचा कटिंग चहा पीत उभे होते. जवळ जाऊन पाहिलं, तर काहींच्या हातात जुने, कळकटलेले लॅपटॉप होते. काहींच्या गळ्यात कॅमेरे, हॅंडिकॅम लटकावलेले होते. झाडाखाली चारपाच जण एकच सिगारेट फुंकत उभे होते. त्यांच्या खिशाला डिजिटल साऊंड रेकॉर्डर लटकावलेले दिसत होते.
निळू सांगत होते, या कामगारांमध्येही अलीकडे श्रेणीरचना आलेली आहे. त्यातल्या त्यात जे श्रीमंत आहेत, त्यांच्याकडे मल्टिमिडियाची सगळी हत्यारे असतात. बाकीचे ती पुण्याहून भाड्याने आणतात. तिथं बुधवारात त्याचे मोठे दुकान आहे.
विचारलं, पण यांना कामाला नेतं कोण?
निळू म्हणाले, आता साडे नऊ वाजत आलेत. लवकरच तुला ते कळेल.
ही निळूची नेहमीची सवय. कोणतीही माहिती तो मौखिक पद्धतीने हल्ली देतच नाही. त्यावर लगेच पुस्तक लिहून टाकतो.
थोड्या वेळाने एलबीएस हायवेवरून एक मोठी कार येऊन तिथं थांबली. तिच्यामागे एक टेम्पो होता. कारमधून एक पांढरा मनिला इनशर्ट, पाचसाडेपाच फूट उंचीचा, भांग डावीकडे व्यवस्थित पाडलेला तरूण उतरला. निळू म्हणाले, हा विकास. केतकरांचा वैयक्तिक सहायक. केतकर म्हणजे कुमार केतकर. लोकसत्ताचे एनआरआय एडिटर.
विकासला पाहताच नाका कामगारांमध्ये एकच खळबळ माजली. सगळे त्याच्याभोवती गोळा झाले. निळू म्हणाले, सगळे आले, पण बघ, ते मल्टिमिडियावाले मात्र जागचे हललेही नाहीत.
विचारलं, असं का? तर निळू गालात हसले. म्हणाले, लोकसत्ता अजूनही साठीच्या साक्षीदारांसाठीच काढतात!
विकासभोवती आता चांगलीच गर्दी झाली होती. पण तो नेहमीच्या सवयीने शांत होता. आजूबाजूला नजर फिरवित तो म्हणाला, पुढच्या चार महिन्यांच्या पुरवण्या छापून तयार आहेत. तेव्हा आज फक्त मुख्य अंकाचंच काम आहे. एक चीफसब आणि दोन उपसंपादकच लागतील.
त्याबरोबर तिथं एकच रेटारेटी सुरू झाली. एक जण ओरडून म्हणत होता, मला घ्या. मला घ्या. पंधरा वर्षांचा अनुभव आहे पहिल्या पानाचा. दीडशेत येतो.
दुसरा म्हणत होता, मी गार्सियावाला आहे हो. नऊ वर्ष काढलीत पहिल्या पानावर. सव्वाशेतसुद्धा येईन.
असं बराच काळ चालल्यावर विकासने तिघा जणांना शंभरात पटवं. चा वाजता लालबागला या, असं सांगून तो कारमधून भुर्रकन्‌ गेला.
ेत्याची कार एलबीएसवरून टर्न घेतच होती, तोवर लोकमत, मटा, सकाळ अशा विविध कालिकांच्या गाड्या तेथे येऊन उभ्या ठाकल्या होत्या.
निळू म्हणाला, अरे व्वा. आज मटातून प्रत्यक्ष भारतकुमार आलेत. चल भेटू या त्यांना. भारतकुमार म्हणजे गणपतीवाले. कारची काच खाली करून ते बाहेरच्या लोकांचा अंदाज घेत बसले होते. निळूने त्यांना नमस्कार केला. आमची ओळख करून दिली. त्यांनी आमच्याकडे दुर्लक्ष केले.
निळूच म्हणाले, काय आज स्वतः आलात?
ते म्हणाले, हो. इकडे मुलुंडला शाखेत निघालो होतो. म्हटलं जाता जाता दोन-चार माणसं पाठवून देऊ.
विचारले, तुम्हांला कशाप्रकारची माणसं लागतात?
ते तुटकपणे म्हणाले, त्याचं काही नक्की नसतं. काम असेल तशी माणसं नेतो.
विचारले, मग आज कोणतं काम काढलं आहे?
ते म्हणाले, मुंटा लावायचाय. अंकासाठी मालिकेची पुढची प्रकरणंही लिहायचीत. त्यामुळे डीटीपी आलं तरी पुरे.
असं म्हणून त्यांनी आमच्याकडे पुन्हा दुर्लक्ष केले. मग आम्ही लोकमतचे दिनकरबाबू उभे होते, तिकडे गेलो. निळू म्हणाले, त्यांना फक्त मराठवाड्याची आणि पेजिनेशन येणारीच माणसं लागतात.
त्यांच्या आड काही जण गळ घेऊन उभे होते. मी विचारलं, ते लोक कोण?
निळू हसत म्हणाले, ते मुंबई सकाळवाले. कोणी एखादा माणूस नापसंत केला, की ते लगेच त्याच्यावर गळ टाकतात. नेहमीचंच आहे ते.
तोवर साडेदहा वाजत आले होते. सगळ्या गाड्या निघून गेल्या होत्या. काम न मिळालेले पत्रकार तिथेच पडक्‍या चेहऱ्याने रेंगाळत होते. वार्ताहर, पुण्यनगरी, नवाकाळच्या गाड्या अजून यायच्या होत्या. तिथं तरी काम मिळेल या आशेने ते उभे होते. अनेकांनी तिथंच बसून बातम्या, लेख लिहायला सुरूवात केली होती. निळू म्हणाले, हे आता दिवसभर फ्री लान्सिंग करणार. युनिक-बिनिकवाले घेतात कधीमधी त्यांच्याकडून असा माल. पण त्यांचं खरं गिऱ्हाईक म्हणजे साप्ताहिक सकाळ, लोकप्रभा, चित्रलेखा अशी साप्ताहिकंच.
पण यातूनही ज्यांना काहीच काम मिळत नाही, ते काय करतात?
निळू म्हणाले, अरे त्यातले अनेक जण लग्नपत्रिका वगैरे डिझाईन करून देण्याचं काम करतात. तो कवी पाहिलास? संडे सप्लिमेंटचा संपादक होता. काय रूबाब होता त्याचा तेव्हा. आता शाखाप्रमुखांची भाषणं लिहून देतो.
म्हणालो, त्यातल्या काही जणांशी बोलता येईल का?
निळू उत्साहाने मला त्यातल्या एकाकडे घेऊन गेले. म्हणाले, हे अमुक तमूक. सगळे पेपर फिरून आलेत. काय हवं ते विचार त्यांना.
विचारले, तुम्ही केव्हापासून येता नाक्‍यावर?
तो हातातला लॅपटॉप सुरू करायला लागला. तेवढ्यात निळू घाईघाईने म्हणाले, ते नको. ते नको. तसंच सांगा.
म्हणालो, काय झालं? निळू म्हणाले, ती त्यांची जुनी सवय. पूर्वी सकाळमध्ये होते. त्यामुळे काहीही सांगायचं झालं, तरी पॉवर पॉईंट प्रेझेन्टेशन करतात.
अमुक तमूक कसनुसे हसले. मग सर्व काही पाठ असल्याप्रमाणे सांगू लागले, आमची केतकर-टिकेकर-कुवळेकरांची पत्रकारीता. पण आता त्यातलं काही राहिलं नाही. मी थोडं थोडं समजून घ्यायचा प्रयत्न केला. हे पीपी प्रेझेन्टेशन वगैरे. पण आपल्याला काही ते मानवलं नाही. बरीच वर्ष कॉन्ट्रॅक्‍टवर काढली. पण ते संपलं की कोणी रिन्यूच करीना. म्हणायचे पीएमएसमध्ये बसत नाहीत तुम्ही. पुढे पुढे सगळ्यांचंच असं होत गेलं. मग सगळ्यांबरोबर मीही नाक्‍यावर आलो.
सगळे म्हणजे?
सगळे. गार्सियावाले. मल्टिमिडियावाले. वेबवाले. पेजिनेशनवाले.
पण यात पत्रकार कुठे आहेत? आम्ही आश्‍चर्याने विचारले.
तर तो म्हणाला, पत्रकार? म्हणजे तुम्हाला माहित नाही? ते तर ब्रॉडशिटबरोबरच संपले!